Đối với mỗi người con đất Mường, có lẽ trong sâu thẳm tâm hồn đều có 1 phần ký ức về những ngôi nhà sàn. Bởi tuổi thơ bất kỳ của một đứa trẻ nào cũng được bố mế kể cho nghe câu chuyện " Tá Rò" hướng dẫn người dân làm nhà ngày mới " Đẻ đất, đẻ nước". Và trên những ngôi nhà sàn xinh xắn, mọi sinh hoạt thường diễn ra ở đó. Trong ngôi nhà, bếp lửa là nơi giữ lửa, nơi đun nấu thức ăn, là nơi cung cấp ánh sáng cho cả gia đình. Và từ xa xưa bếp lửa còn là thứ vũ khí xua đuổi thú giữ cho dân làng. Vì thế cùng với việc dựng nhà hay bắc đòn nóc thì việc đắp bếp đã trở thành nghi lễ không thể thiếu trong việc làm mới của người Mường.
Ông Bùi Huy Vọng Hội viên Hội văn nghệ dân gian Việt Nam khẳng định:" Phong tục đắp bếp của người Mường là 1 nét văn hoá . Là 1 di sản độc đáo và cổ xưa đang thịnh hành trong người Mường. Đắp bếp là 1 phong tục hay là 1nghi lễ mong ước sự phồn thịnh, mạnh khoẻ và no ấm của một gia đình người Mường. Cho đến giờ phút này khi mà làm nhà mới người Mường rất trân trọng việc đắp bếp".
Vào ngày lành tháng tốt như đã định, cả gia đình ngày hôm đó thức dậy từ tờ mờ sáng và chuẩn bị cho một bữa cơm để làm lễ. Trong mỗi mâm thờ những thứ không thể thiếu đó là thịt lợn thui, gà luộc, cơm nếp đồ, rượu... Bữa dâng cúng không bắt buộc nhiều hay ít, tuỳ vào hoàn cảnh mỗi gia đình để làm theo tấm lòng của mình.
Như đã hẹn trước, gia đình mời 1 ông Mo, người có uy tín nhất trong bản tới làm lễ. Ông sẽ là người thay mặt gia đình trước hết tuyên bố với tổ tiên hôm nay ngày lành tháng tốt xin phép được cho con cháu đắp cái bếp mới cho ăn nên làm ra, may mắn đến với cả gia đình. Sau khi dâng cơm rượu cho tổ tiên, tới giờ tốt, ông Mo cho gia đình chủ tiến hành việc đắp bếp. Vị trí của bếp được đặt ở ở gần 1 cột cái bên dưới trên gian trong của ngôi nhà sàn, trước khi đắp đất lên dưới đáy được lót 1 đến 2 lượt bẹ chuối tươi. Vì chúng dẫn nhiệt kém có tác dụng cách ly trên đất bếp với sàn tránh hoả hoạn. Đất dùng đắp bếp phải là lớp dưới sâu không lẫn rễ cây và đá. Số lượng bồ đất đắp bếp được bẻ que đếm cẩn thận, chính xác, khi khuôn bếp đã đầy đất, bồ cuối cùng được lấy là số lẻ. Quan niệm của người Mường cho rằng số lẻ đó là số may mắn, và sau đó phải đổ trả lại khoảng đất 1/3 đất trong bồ, điều này có nghĩa như sự thơm thảo, ai cho cái gì không nên lấy hết. Chủ trì việc đắp bếp được gia đình chủ cân nhắc lựa chọn tiêu chuẩn thường là người đàn ông trung niên con cái đủ bề trai, gái, gia cảnh giàu có thì càng tốt. Bồ đất cuối cùng được đổ trả lại cho đất coi như việc đắp bếp đã xong người ta đem củi đặt sẵn lên bếp, người chủ trì vừa châm lửa bếp vừa nói: chúc cho bếp mới, cho nhà mới luôn có cơm ráo, rượu ngon dưới sân nuôi tốt gà, trên nhà lành con người, ăn nên làm ra, cơm kho, lúa đụn...
Trong khi tiến hành đắp bếp thì ông Mo vẫn làm phần việc của mình. Là người thông quan với thế giới tâm linh, ông Mo đang làm lễ cầu mong ông Vua bếp mang lại cuôc sống bình yên cho gia đình. Theo tín ngưỡng dân gian Mường cho rằng trong bếp có ông vua bếp, đây là vị thần bảo trợ cho bếp chống lại các loại tà ma thâm nhập. Vì thế hàng năm vào ngày 30 tết nguyên đán ngoài các mâm thờ tổ tiên, thành hoàng các gia đình người Mường đều có mâm thờ vua bếp trong đó có 3 ông hòn nục. Theo tích truyện là 1 người đàn bà có 2 chồng. Qua nghi thức tín ngưỡng này chứng tỏ từ xa xưa người Mường có tục tôn thờ thần lửa...
Trong đời sống của người Mường trước đây khi người con trai trong gia đình lấy vợ, lúc đón dâu về, cô dâu được mẹ chồng rửa chân và đưa lên giới thiệu với tổ tiên và mọi người trong gia đình. Thế nhưng có một điều không thể thiếu là cô dâu phải vái lạy vua bếp, thông báo với vị thần bảo trợ gia đình có thêm một thành viên mới. Đó là một phong tục tốt đẹp trong khi đồng bào Mường ngày càng ít ở nhà sàn thì nghi lễ đắp bếp sẽ mất dần đi. Vì thế việc giữ gìn lại những nét văn hoá truyền thống này là rất cần thiết.
Cũng là người con vùng đất Mường Ông Bùi Văn Tỉnh Chủ tịch UBND tỉnh Hoà Bình khẳng định về nghi lễ " Đầu tiên phải tuyên truyền để người Mường có ý thức giữ được văn hoá của mình, làm sao hộ gia đình có ý thức giữ gìn không bị mai một theo thời gian. Đây là trách nhiệm của Đảng, Nhà nước và chính quyền các cấp và người dân. Thứ 2 cũng phải tính tới cơ chế vùng nào gắn với văn hoá làm du lịch, có 1 cơ chế hỗ trợ 1 phần trong việc bảo tồn duy trì văn hoá cũng như văn hoá nhà sàn của người Mường"
Phong tục đắo bếp trong nhà mới là nghi thức mang đậm tính nhân văn cao đẹp là biểu trưng sự mong muốn yên lành, no ấm và phồn thịnh của người Mường. Với những giá trị tốt đẹp ấy mỗi gia đình, mỗi bản làng nên gìn giữ lại phong tục này để cho con cháu người Mường về sau hiểu được truyền thống vốn văn hoá quý giá của dân tộc mình./.
