Hoà Bình là tỉnh miền núi nằm ở phía Tây Bắc của Tổ quốc, tiếp giáp với thủ đô Hà Nội, nơi có vị trí địa chiến lược quan trọng; là mảnh đất có những nét đặc trưng độc đáo về tự nhiên, dân cư, lịch sử, văn hóa., một trong những cái nôi của nền văn minh nhân loại - nền “Văn hoá Hoà Bình”; đặc biệt là truyền thống cách mạng hào hùng, với danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân trong kháng chiến chống thực dân Pháp.
Năm 2005, Tỉnh ủy, HĐND, UBND tỉnh Hòa Bình đã cho xuất bản cuốn sách Địa chí Hòa Bình, NXB Chính trị quốc gia, 2005; 920 trang.
Tuy nhiên, đến nay do yêu cầu của công cuộc đổi mới, một số nội dung, thông tin trong cuốn sách cần được bổ sung, chỉnh lý và nâng cao.
Việc nghiên cứu bổ sung, chỉnh lý và xuất bản sách Địa chí Hòa Bình một cách khoa học, toàn diện những tri thức chủ yếu về thiên nhiên, con người, lịch sử, chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, quốc phòng, an ninh về tỉnh Hòa Bình xưa và nay có ý nghĩa ứng dụng nhiều mặt; góp phần khẳng định những nét đặc trưng độc đáo về tự nhiên, dân cư, lịch sử, văn hóa, con người Hòa Bình; đồng thời giúp chúng ta soát xét lại tất cả những gì đã biết, đã viết, đã nói về Hòa Bình; đánh giá những biến động về đời sống, văn hoá, xã hội của tỉnh Hòa Bình qua các giai đoạn. Đặc biệt, thông qua việc chỉnh lý, nâng cao chất lượng, biên soạn bổ sung cuốn sách Địa chí Hòa Bình xuất bản năm 2005, sẽ giúp cho lãnh đạo và nhân dân trong tỉnh hiểu biết quê hương mình đầy đủ hơn, giải đáp có căn cứ khoa học hơn những vấn đề chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội đã, đang và sẽ đặt ra trong sự nghiệp đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập.
Xuất phát từ yêu cầu của thực tiễn, từ cuối năm 2015, Ban Thường vụ Tỉnh ủy Hòa Bình đã sớm chỉ đạo thực hiện đề tài khoa học cấp tỉnh “nghiên cứu bổ sung, chỉnh lý và xuất bản cuốn sách Địa chí tỉnh Hòa Bình” và giao cho Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy chủ trì.
Ngay sau khi được Tỉnh ủy, UBND tỉnh, Hội đồng Khoa học tỉnh Hòa Bình giao thực hiện Đề tài khoa học: “Nghiên cứu, bổ sung, chỉnh lý và xuất bản cuốn sách “Địa chí tỉnh Hòa Bình”, Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy đã tham mưu đề xuất thành lập Ban Chỉ đạo, Ban Chủ nhiệm Đề tài.
Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy, Ban Chủ nhiệm Đề tài đã báo cáo Ban Chỉ đạo Đề tài lựa chọn Trung tâm Unesco thông tin tư liệu lịch sử và văn hóa Việt Nam, là cơ quan có chức năng nghiên cứu, biên soạn, phổ biến các công trình địa chí, lịch sử, văn hóa Việt Nam và thế giới, hợp tác với các địa phương, cơ quan, tổ chức xã hội và cá nhân nhà khoa học trong lĩnh vực khai thác thông tin, tư liệu lịch sử và văn hóa Việt Nam để ký kết Hợp đồng tổ chức thực hiện 60 chương (chuyên đề) của Đề tài. Đồng thời Ban Chủ nhiệm Đề tài đã ký kết hợp đồng với các phòng chuyên môn thuộc Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy để triển khai 12 chuyên đề thuộc Đề tài.
Được sự quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo của Tỉnh ủy, UBND tỉnh; sự tạo điều kiện, phối hợp, hướng dẫn về chuyên môn nghiệp vụ của Sở Khoa học và Công nghệ - cơ quan quản lý Đề tài, sự vào cuộc tích cực của các cơ quan là thành viên Ban Chủ nhiệm Đề tài, các địa phương, đơn vị liên quan và các tác giả; đến nay Đề tài khoa học cấp tỉnh “nghiên cứu bổ sung, chỉnh lý và xuất bản cuốn sách Địa chí tỉnh Hòa Bình” đã hoàn thành và được Hội đồng tư vấn, đánh giá nghiệm thu đề tài cấp nghiệm thu vào ngày 21/12/2017.
Trong quá trình nghiên cứu, triển khai Đề tài, Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy, cơ quan chủ trì thực hiện nhiệm vụ đã chỉ đạo Trung tâm Unesco thông tin tư liệu lịch sử và văn hóa Việt Nam; các phòng chuyên môn thuôn thuộc Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy kế thừa có chọn lọc các công trình và các kết quả nghiên cứu liên quan đến vùng đất, con người Hòa Bình của nhiều nhà khoa học, nhà nghiên cứu trong và ngoài tỉnh, các ấn phẩm đã xuất bản và phát hành, tư liệu Hán nôm, tài liệu quý giá vừa tiếp tục khai thác tư liệu, tài liệu, khảo sát, điều tra, điền dã theo các chuyên đề khoa học tại các địa phương trong tỉnh; tranh thủ sự cộng tác giúp đỡ của các nhà nghiên cứu ở Trung ương, ở tỉnh bạn và huy động các ngành, các địa phương trong tỉnh, các nhà nghiên cứu ở địa phương tham gia; đặc biệt thống nhất phương châm bổ sung, chỉnh lý phải đảm bảo kế thừa những nội dung cơ bản của cuốn Địa chí Hòa Bình xuất bản năm 2005; đảm bảo tính chân thực của các sự kiện, vấn đề mang tính phổ quát, song khắc họa được đặc trưng riêng có của Hòa Bình trên từng lĩnh vực; đồng thời đảm bảo bổ sung các nguyên tắc của bộ môn khoa học địa chí trong quy cách biên soạn.
Địa chí tỉnh Hòa Bình là một cuốn bách khoa những tri thức cơ bản về tỉnh, được biên soạn theo phương pháp tổng hợp. Cùng một lúc phải sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu của nhiều bộ môn khoa học khác nhau như địa lý, sử học, chính trị học, kinh tế học, xã hội học, dân tộc học, văn hoá học… Cùng một lúc phải huy động tài liệu về hầu hết các lĩnh vực tự nhiên, dân cư, lịch sử, chính trị, kinh tế, văn hoá, xã hội liên quan đến địa phương. Ban Chủ nhiệm Đề tài, các cơ quan tư vấn phối hợp tổ chức thực hiện đã tiến hành khai thác, sưu tầm hàng chục ngàn trang tư liệu ở các thư viện, kho lưu trữ, cơ quan chuyên môn, tổ chức xã hội tại thành phố Hà Nội và tỉnh Hòa Bình; tổ chức 2 Hội thảo khoa học; tiến hành khảo sát, điền dã để phục vụ cho việc biên soạn 72 chương thuộc Đề tài theo Đề cương đã được duyệt.
Sau khi hoàn thành, địa chỉ tỉnh Hòa Bình là một cuốn sách đầy ắp các tư liệu về tự nhiên, kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, quốc phòng, an ninh của tỉnh qua các thời kỳ lịch sử; cuốn sách đã giới thiệu tới độc giả các địa danh lịch sử, du lịch, bản sắc văn hóa truyền thống của các dân tộc anh em trong toàn tỉnh, những đặc trưng cơ bản về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội... Từ đó làm cho người đọc hiểu sâu sắc hơn về giá trị truyền thống, lịch sử con người cũng như thấy được các cơ hội đầu tư phát triển trong tương lai của tỉnh trong thời kỳ đổi mới, hội nhập và phát triển.
Để đáp ứng đòi hỏi của thực tiễn, Ban Chủ nhiệm Đề tài đã đề xuất bổ sung 2 chương so với Đề cương được duyệt, do vậy toàn bộ nội dung Đề tài bao gồm: 7 phần, với 74 chương và phần Tổng luận, cụ thể như sau:
* Phần thứ nhất: Tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên
Sách Địa chí Hòa Bình xuất bản năm 2005 gồm 2 chương: Chương I- Các hợp phần địa lý tự nhiên (Vị trí địa lý, Địa chất và khoáng sản, Địa hình, Khí hậu, Thủy văn, Thổ nhưỡng, Sinh vật). Chương II-Các tổng thể địa lý tự nhiên (trình bầy các nhóm cảnh quan địa lý tỉnh Hòa Bình).
Địa chí tỉnh Hòa Bình lần này gồm 7 chương, trình bầy các lĩnh vực tự nhiên, tài nguyên thiên nhiên, môi trường của tỉnh Hòa Bình: Vị trí địa lý, địa hình; Địa chất và khoáng sản; Khí hậu; Thủy văn; Thổ nhưỡng; Sinh vật (Động vật và Thực vật); Môi trường. Phần này đã khái quát giới thiệu được các đặc điểm về tự nhiên của tỉnh Hòa Bình, chỉ ra các nhân tố hình thành và phát triển địa hình, địa mạo, địa chất, các loại tài nguyên, khoáng sản... giúp người đọc có thể hiểu hơn về các điều kiện tự nhiên của tỉnh. Đây cũng là những căn cứ khoa học để giúp cho các nhà lãnh đạo, quản lý địa phương hiểu về những thuận lợi, khó khăn do địa hình mang lại để có các kế hoạch, quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội hợp lý ở mỗi địa phương, mỗi vùng miền nhằm mang lại hiệu quả cao nhất, góp phần bảo vệ môi trường tự nhiên bền vững. Trong quá trình nghiên cứu tác giả đã sử dụng nhiều tài liệu để khảo cứu, khai thác số liệu; Tài liệu sử dụng đều được các cơ quan có trách nhiệm quản lý cho phép công bố. Số liệu viết bổ sung đến năm 2015.
* Phần thứ hai: Dân cư và các dân tộc
Sách Địa chí Hòa Bình xuất bản năm 2005 gồm 2 chương: Chương III- Dân cư và hệ thống quần cư (Dân số và các quá trình phát triển dân số của tỉnh Hòa Bình, Kết cấu dân số, Đông lực phát triển dân số, Nguồn lao động, Mức sống dân cư...). Chương IV - Các dân tộc ở Hòa Bình (Trình bầy về các dân tộc: Mường, Kinh, Thái, Tày, Dao, Mông).
Địa chí tỉnh Hòa Bình lần này gồm 9 chương, trình bầy về: Dân số và phân bố dân cư; lao động, việc làm, đời sống dân cư và các dân tộc chủ yếu sinh sống trên địa bàn tỉnh Hòa Bình (Mường, Kinh, Thái, Tày, Dao, Mông) và một số dân tộc có dân số ít. Đây là những chương viết công phu, súc tích, trình bày khá toàn diện về đặc điểm dân cư và các dân tộc ở tỉnh Hòa Bình. Trong phần này việc trình bày một cách khoa học, có hệ thống, các dân tộc ở tỉnh Hòa Bình đã được các tác giả tham gia biên soạn đã khái quát với những đặc điểm nổi bật có đặc trưng khá rõ nét. Các dân tộc trong phần này được sắp xếp thứ tự theo nhóm ngôn ngữ, số lượng dân cư để đảm bảo tính khoa học. Các tác giả đã sử dụng nhiều tài liệu để lựa chọn, kế thừa các thông tin, số liệu, ở những tài liệu đã được phát hành và điền dã thực địa để xây dựng bản thảo của phần này. Các số liệu cơ bản đều viết đến năm 2015.
* Phần thứ ba: Lịch sử
Sách Địa chí Hòa Bình xuất bản năm 2005 gồm 12 chương.
Địa chí tỉnh Hòa Bình lần này gồm 10 chương, trình bày lịch sử tỉnh Hòa Bình theo các chuyên đề: Hòa Bình thời kỳ tiền sử, sơ sử; Tổ chức xã hội cổ truyền; Bộ máy quản lý hành chính dưới các chế độ cũ; Đấu tranh chống áp bức bóc lột; Đấu tranh chống nước ngoài xâm lược, đô hộ; Phong trào cách mạng dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản (1930 - 1945); Kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược (1945 - 1954); Kháng chiến chống Mỹ cứu nước (1954 - 1975); Xây dựng và phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội (1954 - 2015).
Lịch sử là một phần rất quan trọng của đề tài, bởi qua nội dung của toàn phần này, người đọc có kiến thức tổng quát về diễn trình lịch sử tỉnh Hòa Bình từ xưa tới nay. Các chương trong phần này cũng mang những nét rất đặc trưng riêng có là dấu ấn về các giai đoạn lịch sử của vùng đất, con người Hòa Bình. Trong quá trình biên soạn, các tác giả đã sử dụng nhiều nguồn tài liệu khác nhau, trong đó chú trọng bổ sung nhiều tư liệu so với sách Địa chí xuất bản năm 2005 và viết bổ sung giai đoạn 2000-2015, nhất là chương Hòa Bình thời tiền sử, sơ sử; Dựng đặt các đơn vị hành chính.
* Phần thứ tư: Hệ thống chính trị
Sách Địa chí Hòa Bình xuất bản năm 2005 không viết về hệ thống chính trị hiện nay.
Địa chí tỉnh Hòa Bình lần này gồm 7 chương, trình bày về tổ chức và nhân sự của Đảng bộ tỉnh; Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Hòa Bình; Bộ máy Nhà nước tỉnh Hòa Bình; Toà án nhân dân tỉnh, Viện Kiểm sát nhân dân tỉnh và các cơ quan hỗ trợ tư pháp; Lực lượng vũ trang nhân dân tỉnh; các tổ chức chính trị - xã hội và các tổ chức xã hội đặc thù tỉnh Hòa Bình.
Sách địa chí các tỉnh biên soạn trước Cách mạng tháng 8/1945 đều coi trọng việc ghi chép danh sách quan lại đầu tỉnh và các cơ quan, công sở của tỉnh. Hệ thống chính trị là một phần lớn có tính chất đặc thù của đề tài Địa chí tỉnh Hòa Bình, bởi qua nội dung của toàn bộ phần này, người đọc có thêm kiến thức tổng quát về quát trình hình thành xây dựng và phát triển của các cơ quan trong hệ thống chính trị tỉnh Hòa Bình từ khi thành lập đến nay.
* Phần thứ năm: Kinh tế
Sách Địa chí Hòa Bình xuất bản năm 2005 gồm 6 chương, 167 trang in.
Bản thảo Địa chí Hòa Bình lần này gồm 12 chương, bao gồm: Nông nghiệp; Lâm nghiệp; Thủy lợi; Thủy điện; Công nghiệp - Xây dựng; Tiểu thủ công nghiệp; Thương mại; Du lịch; Tài chính - Ngân hàng; Giao thông - Vận tải; Bưu chính - Viễn thông; Tổ chức kinh tế theo lãnh thổ. Phần này nghiên cứu quá trình phát triển của các ngành kinh tế chủ yếu của tỉnh Hòa Bình qua từng thời kỳ, nêu lên một bức tranh toàn cảnh kinh tế Hòa Bình hình thành và phát triển với các loại hình kinh tế phong phú và đa dạng. Phần này được trình bày khoa học từ kết quả nghiên cứu của nhiều GS, TS, chuyên gia đầu ngành đã góp phần gợi ý, định hướng cho các nhà lãnh đạo, quản lý của tỉnh có thêm góc nhìn biện chứng khoa học về từng lĩnh vực, về những vần đề đang đặt ra cần quan tâm và giải quyết nhằm nâng cao chất lượng đời sống cho nhân dân, phấn đấu góp phần đưa Hòa Bình trở thành tỉnh giàu, đẹp và văn minh trong tương lai.
* Phần thứ sáu: Văn hóa – Xã hội
Sách Địa chí Hòa Bình xuất bản năm 2005 gồm 15 chương, 247 trang in.
Bản thảo Địa chí Hòa Bình lần này gồm 18 chương, bao gồm: Khảo cổ học; Di tích - Danh thắng; Trang phục; Ẩm thực; Nhà ở; Tục lệ; Tín ngưỡng - Tôn giáo; Lễ hội; Trò chơi dân gian; Văn học; Nghệ thuật dân gian; Báo chí; Giáo dục - Đào tạo; Khoa học và Công nghệ; Y tế; Thể dục - Thể thao; Làng Mường; Tiếng nói, chữ viết dân tộc Mường ở Hòa Bình.
Hòa Bình có kho tàng văn hóa dân gian phong phú và khá đặc sắc, đã được các tác giả trình bầy, giới thiệu tương đối kỹ, nêu nổi bật được sắc thái riêng của một tỉnh miền núi với nhiều dân tộc cư trú, của vùng đất, con người Hòa Bình, đặc biệt nhấn mạnh đến nền Văn hóa Hòa Bình, với tính chất một nền văn minh trong lịch sử nhân loại. Các số liệu đã được rà soát nguồn và bổ sung đến năm 2015.
Phần này bổ sung thêm 2 chương Làng Mường, Tiếng nói, chữ viết dân tộc Mường ở Hòa Bình so với Đề cương chi tiết đã được phê duyệt.
* Phần thứ bẩy: Lược chí TP. Hòa Bình và các huyện
Phần này gồm 11 chương (Từ chương 64-74). Đây là phần mô tả, ghi chép, giới thiệu vừa khái quát vừa cụ thể về địa lý, kinh tế, văn hóa – xã hội, lịch sử và Danh sách Bí thư Huyện ủy, Chủ tịch UBND huyện qua các thời kỳ của các huyện và TP. Hòa Bình. Trên cơ sở cuốn sách Địa chí Hòa Bình năm 2005, phần này đã bổ sung, tổng hợp, chắt lọc được những thông tin cơ bản, phổ biến giúp người đọc nhận biết những đặc điểm tự nhiên, dân cư; những đặc trưng về văn hóa và hiện trạng về kinh tế, xã hội của một đơn vị hành chính cấp huyện của tỉnh Hòa Bình, số liệu phản ánh đến năm 2015-2016.
* Phần Tổng luận
Sách Địa chí Hòa Bình xuất bản năm 2005 không viết phần Tổng luận.
Bản thảo Địa chí tỉnh Hòa Bình lần này viết phần Tổng luận.
Phần này được trình bày một cách khái quát nội dung tổng thể toàn đề tài với 7 phần chính là: Tự nhiên, Lịch sử, Dân cư - dân tộc, Hệ thống chính trị, Kinh tế, Văn hóa –xã hội, Lược chí các huyện thành phố. Phần tổng luận giúp cho người đọc định hình được tổng thể nội dung của Địa chí tỉnh Hòa Bình một cách khái quát và cô đọng nhất, với những dấu ấn đặc trưng riêng có đã được thể hiện trong các phần, chương của đề tài; lý giải khá thuyết phục những điểm nhấn nổi trội trong lịch sử địa phương và những đặc trưng văn hóa của Hòa Bình…
Để thực hiện công trình này, Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Hòa Bình, cơ quan tư vấn phối hợp thực hiện Đề tài đã huy động nhiều nhà khoa học có trình độ, hiểu biết sâu về từng lĩnh vực khoa học, đã tham gia nghiên cứu, biên soạn nhiều công trình địa chí của các tỉnh khác, có hiểu biết nhất định về tỉnh Hòa Bình tham gia. Đồng thời cũng mời các nhà nghiên cứu công tác tại tỉnh Hòa Bình cùng tham gia.
Sau hơn 2 năm tổ chức thực hiện, với tinh thần lao động hết sức nghiêm túc, trách nghiệm và tâm huyết, đề tài Địa chí tỉnh Hòa Bình đã hoàn thành, là một công trình khoa học, công trình văn hóa lớn, một cuốn bách khoa những tri thức cơ bản về tỉnh được các nhà khoa học, nhà nghiên cứu đánh giá cao. Có được kết quả này là nhờ sự chỉ đạo sát sao của Tỉnh ủy, HĐND, UBND tỉnh, sự vào cuộc của toàn thể hệ thống chính trị trong tỉnh và các cơ quan phối hợp ở Trung ương, địa phương.
Biên soạn địa chí là công việc rất khó, đòi hỏi sự nghiêm túc và kỳ công của tập thể ban biên soạn và cũng đòi hỏi phải đầu tư thời gian, sự hiểu biết sâu về mảnh đất và con người địa phương, do vậy, mặc dù đã hết sức cố gắng trong biên soạn, biên tập, song do khối lượng thông tin chuyển tải quá lớn, cuốn sách chắc chắn khó tránh khỏi những hạn chế, thiếu sót, những chi tiết chưa thật sự làm hài lòng bạn đọc.
Ban Chủ nhiệm đề tài, cơ quan chủ trì đề tài xin chân thành cảm ơn Thường trực Tỉnh ủy, Ban Thường vụ Tỉnh ủy, HĐND, UBND tỉnh, Trung tâm UNESCO Thông tin tư liệu lịch sử và văn hóa Việt Nam, các cơ quan, ban, sở, ngành, các huyện ủy, thành ủy, UBND các huyện, thành phố, các nhà khoa học, nhà nghiên cứu ở Trung ương và địa phương đã dành sự quan tâm chỉ đạo, đóng góp công sức, trí tuệ, tâm huyết, đồng hành cùng Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy hoàn thành Đề tài này suốt hơn 2 năm qua.
