Từ bao đời này, cơm lam đã hiện hữu trong đời sống của người dân tộc Mường ở huyện Kim Bôi nói riêng và tỉnh Hòa Bình nói chung. Để làm ra được món cơm lam ngon và có dấu ấn riêng của dân tộc mình, người mường Động thường rất cầu kỳ và kỹ lưỡng trong việc chọn nguyên liệu. Theo đó, gạo để nấu cơm lam phải là gạo nếp nương, mới gặt, hạt to và có màu trắng đục. Gạo nếp được ngâm khoảng 8 - 12 tiếng để hạt gạo mềm, dễ chín. Sau khi đãi sạch, gạo sẽ được trộn một chút muối trắng và cùi dừa nạo băm nhỏ, sau đó nén gạo vào ống thật chặt rồi đổ thêm nước cho đầy miệng ống. Người dân chuẩn bị những ống tre, ống hóp cắt ngắn thành từng đốt có mấu, dài khoảng 35 - 40cm. Những loại ống này phải lấy từ cây tươi, bánh tẻ, không già hoặc non quá để tránh cơm bị khô và cháy. Sau đó dùng lõi ngô hoặc mẩu mía nút chặt lại rồi nướng xếp vào lò thành hình tròn. Củi và than sẽ được đốt ở giữa khoảng 45 - 50 phút. Khi nướng cơm lam phải nướng bằng than củi, cứ 15 phút xoay đều những ống cơm. Nếu thấy mùi thơm từ ống bay ra có nghĩa là cơm đã chín. Cơm lam có thể ăn với thịt lợn nướng, thịt gà, thịt lợn rang băm nhỏ, măng chua... nhưng ngon nhất vẫn là chấm với muối vừng.
Sản phẩm cơm lam Mường Động lọt vào Top 100 món ăn đặc sắc Việt
Cơm lam Mường Động là món ăn đậm hương rừng gắn kết với bản sắc văn hóa dân tộc lọt vào Top 100 món ăn đặc sắc Việt Nam (2021 - 2022) do Tổ chức Kỷ lục Việt Nam công bố. Trước đây món cơm Lam chỉ có màu trắng, màu nguyên thủy của gạo nhưng ngày nay người dân đã sáng tạo ra món cơm lam với nhiều màu khác nhau từ các loại lá cây rừng như màu xanh, màu vàng, màu tím để cơm không chỉ thơm ngon mà còn có màu sắc đẹp mắt.
Từ một món ăn dân giã, giờ đây thương hiệu cơm lam Mường Động là một trong những sản phẩm OCOP 3 sao cấp tỉnh. Ngoài các sản phẩm được bán tại các điểm du lịch trong huyện sản phẩm OCOP cơm lam Mường Động còn được bán tại một số cửa hàng thực phẩm trong tỉnh và thành phố Hà Nội được khách hàng nhiều nơi ưa chuộng. Để gìn giữ và phát triển nghề làm cơm lam truyền thống, người dân khu Mớ Đá, thị trấn Bo đã hình thành tổ hợp tác sản xuất cơm lam vừa để trao đổi kinh nghiệm làm cơm lam vừa để phục vụ du khách gần xa.
Anh Bùi Văn Tiệp - Khu Mớ Đá, thị trấn Bo, huyện Kim Bôi cho biết: Trước đây các hộ sản xuất cơm lam chỉ mang tính nhỏ lẻ. Từ khi phát triển du lịch, các hộ đã tập trung nhau lại để cùng sản xuất và thành lập Tổ hợp tác xã. Các thành viên trong Tổ HTX phải sản xuất theo quy trình khép kín, đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm. Trong những năm gần đây, Tổ HTX sản xuất cơm lam Mường Động đã phối hợp với phòng nông nghiệp huyện, phòng kinh tế hạ tầng để tham gia các chương trình xúc tiến du lịch quảng bá giới thiệu sản phẩm tại các hội chợ hoặc đăng ký tem nhãn mác để bảo hộ cho thương hiệu đi xa hơn”.
Trên địa bàn huyện Kim Bôi hiện nay có hơn 100 hộ gia đình đang tham gia hoạt động chế biến Cơm Lam, trong đó tập trung nhiều ở khu du lịch suối khoáng Kim Bôi, Cửu thác, thác mặt trời, các khu nghỉ dưỡng cao cấp Resort Kim Bôi. Mỗi ngày vào dịp cao điểm du lịch, tham quan nghỉ dưỡng trung bình các hộ chế biến khoảng 100-300 ống/ngày. Với giá bán trung bình từ 10.000đ/1 ống đến 15.000đ/1 ống, đã đem lại thu nhập khá cho các hộ nơi đây. Từ đó tạo công ăn việc làm, phát triển kinh tế địa phương.
Sản phẩm cơm lam Mường Động lọt vào Top 100 món ăn đặc sắc Việt
Theo đồng chí Bùi Văn Đạt - Phó Chủ tịch UBND thị trấn Bo, huyện Kim Bôi: “Thị trấn Bo có trên 40 hộ tham gia làm và bán cơm lam tại các khu du lịch. Qua đó, cơ bản giải quyết việc làm cho người dân và cũng đóng góp vào du lịch cho địa bàn. Để đáp ứng nhu cầu của thị trường, quy trình sản xuất cơm Lam đã được cải tiến, tuy nhiên vẫn giữ được nét truyền thống vốn có. Cùng với nâng cao chất lượng sản phẩm các hộ sản xuất cơm lam đã chú ý đến cải tiến mẫu mã, bao bì sản phẩm chuyên nghiệp và có tem truy xuất nguồn gốc, toàn bộ sản phẩm được hút chân không bảo quản, đảm bảo chất lượng. Hiện nay cơm lam mường động đã có mặt tại các nhà hàng, siêu thị của nhiều tỉnh thành phố lớn trong cả nước”.
Để bảo vệ danh tiếng, uy tín và nâng cao năng lực cạnh tranh của sản phẩm khi tiếp cận thị trường, tháng 08 năm 2021, Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Hòa Bình đã đã phê duyệt đề tài: Tạo lập, quản lý và phát triển nhãn hiệu chứng nhận “Cơm Lam Mường Động” cho sản phẩm Cơm Lam huyện Kim Bôi, tỉnh Hòa Bình với đơn vị chủ trì thực hiện là Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Hệ thống Nông nghiệp – Viện Cây lương thực và Cây thực phẩm.
Ngày 06/06/ 2024, Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Hòa Bình phối hợp UBND huyện Kim Bôi đã tổ chức Hội nghị công bố và trao quyết định quyền sử dụng nhãn hiệu chứng nhận "Cơm lam Mường Động" dùng cho sản phẩm cơm lam của huyện Kim Bôi. Tại Hội nghị, thừa ủy quyền của Cục Sở hữu trí tuệ, lãnh đạo Sở Khoa học và Công nghệ trao Giấy chứng nhận đăng ký nhãn hiệu số 470501 cho UBND huyện Kim Bôi là chủ sở hữu. UBND huyện Kim Bôi đã trao Giấy chứng nhận quyền sử dụng nhãn hiệu tập thể lần 1 cho 5 hộ sản xuất, kinh doanh sản phẩm Cơm lam Mường Động.
Đồng chí Phạm Thế Hải - Phó Giám đốc Sở Khoa học và Công nghệ cho biết: “Việc đăng ký nhãn hiệu chứng nhận sẽ giúp kiểm soát chất lượng, nâng cao uy tín và danh tiếng của sản phẩm cơm lam Mường Động. Đồng thời, xúc tiến thương mại, góp phần nâng cao giá trị sản phẩm, giải quyết việc làm, tăng thu nhập cho người sản xuất, bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, giữ gìn và phát huy giá trị sản phẩm ẩm thực của địa phương.”
Việc đón nhận văn bằng bảo hộ Nhãn hiệu chứng nhận "Cơm lam Mường Động" là tiền đề quan trọng để sản phẩm tiếp tục khẳng định vị thế, hình ảnh, giá trị trên thị trường. Bên cạnh đó, đây cũng là hành động thiết thực thể hiện sự đổi mới về tư duy, cách nghĩ, cách làm trong sản xuất các sản phẩm có chất lượng, đáp ứng nhu cầu của thị trường, nâng cao thu nhập cho người dân.
