Thầy mo ở xứ này có nhiều, nhưng thầy mo Lựng là nổi tiếng nhất. Người nơi đây coi mo Lựng như một "pho sách sống" của xứ Mường vì mo thuộc làu sử thi "Đẻ đất đẻ nước" dài hơn 50.000 câu và am hiểu sâu sắc phong tục tập quán của người Mường.
Theo sự chỉ dẫn của người dân bản địa, đường vào nhà mo Lựng là một con đường đất trơn trượt, lối vào cây cối mọc um tùm đúng chất nguyên sơ của các bản làng dân tộc vùng cao. Thấy khách đến, mo Lựng vui vẻ chào đón, khi biết chúng tôi muốn tìm hiểu về công việc của những người được gọi là thầy mo, ông càng có vẻ khoái chí. Ông kể về công việc và giải thích cho chúng tôi hiểu về những việc mà thầy mo phải làm.
Mo Lựng tên đầy đủ là Bùi Văn Lựng, SN 1957, đến ông là đời thứ 7 làm mo. Nhà có đông anh em, nhưng thầy Lựng là người có "căn duyên" nhất, nên được chọn làm người kế nghiệp. Ngay từ khi còn nhỏ, ông đã đi theo các cụ làm lễ, dần dần những nghi lễ đó thấm vào ông. Người Mường ở xứ này vốn có tục thờ cúng tổ tiên và theo tín ngưỡng đa thần giáo, họ rất quý trọng thầy mo vì cho rằng thầy mo chính là "sứ giả" giữa thế giới thần linh và nhân gian. Mỗi khi trong nhà có việc hoặc có người bị ốm đau nặng, ngoài việc mời thầy thuốc ra, họ đều mời thầy mo đến làm lễ, coi thầy mo như một chỗ dựa tinh thần.
Vừa nhâm nhi chén trà, mo Lựng vừa chia sẻ: "Thầy mo là người thầy cúng trong các bản, làng, chuyên làm các lễ linh thiêng, hầu hết là những công việc liên quan đến phong tục tập quán. Nhiều người cứ nghĩ rằng, các thầy mo đều tài giỏi, có đức độ, biết làm nhiều thủ thuật xua đuổi tà ma để chữa bệnh cho mọi người. Ngược lại, cũng không ít người cho rằng, việc làm mo mang tính chất lừa gạt, dối trá... chuyên dùng các loại bùa phép tà thuật để hại người. Thực ra, thầy mo chỉ là người mang trách nhiệm thực hiện một số công việc liên quan đến tín ngưỡng, tâm linh của cá nhân, của cộng đồng. Vì vậy, họ phải có một vài bí quyết nhất định do tiền nhân truyền lại. Có một điểm rất rõ ràng mà không phải ai cũng hiểu là thầy mo không phải là thầy thuốc".
Một số người làm mo cũng có biết vài loại thuốc nam chữa bệnh, nhưng việc họ biết tìm thuốc hoàn toàn khác với việc họ làm nghề thầy mo. Mỗi khi có việc cần nhờ, người trong bản lại đến tận nhà đón thầy mo Lựng về nhà mình. Thầy Lựng cho biết, công việc chủ yếu của thầy mo là việc ma chay đưa tiễn người quá cố hoặc đám giỗ. Nghi thức để tiến hành cho một người qua đời đầu tiên phải mời quan Thiên Thư, Đại Thánh về phù hộ, sau đó thắp hương, thắp đèn từ 5 đến 7 đêm. Trong khoảng thời gian này, thầy mo ngồi đọc sử thi “Đẻ đất đẻ nước” rồi đến “Đẻ loài người đẻ vật” để linh hồn người quá cố được bình an, siêu thoát.
Mo Lựng giải thích: Việc mo đọc sử thi là một cách an ủi, ru rín, hướng con người vào lòng tin, sự thánh thiện sẽ được phù trợ - đó là chữa về tâm lý nhằm giúp người bệnh tin vào sự tốt đẹp, huyền diệu của vũ trụ, trấn an tình thân. Tiếng chuông, mõ khi cúng là thứ âm nhạc tác động vào thần kinh, tạo cảm giác đưa luồng sinh khí khỏe mạnh vào cơ thể.
Thầy Lựng chia sẻ, cái khó và khổ lớn nhất của người làm thầy mo ngoài việc am hiểu các phong tục cũng như nghi lễ làm mo ra đó là việc phải uống được nhiều rượu. Muốn làm thầy mo trước hết phải luyện được tửu lượng cực kỳ cao, làm chủ được mình để không bị say, sao cho đến mức "trăm chén chưa say". Bởi lẽ, trong khi thực hiện lễ mo, các thầy phải uống rượu nhiều lần, sau khi xong việc lại phải uống rượu của tất cả mọi người trong gia đình mời thầy về. Nếu không có cái bụng tốt thì khó làm việc lắm. Như một ông ở xóm bên, cũng làm thầy mo, nhưng có lần uống rượu say quá, không kiềm chế được, đã gây sự đánh nhau với cả người nhà. Sau lần đó thì phải bỏ nghề vì chả còn ai tin tưởng để mời đi mo nữa.
Mỗi khi đi làm lễ, mo Lựng luôn mang bên mình một chiếc túi vải thô được buộc cẩn thận, bên trong đựng các vật để làm lễ gọi là túi khoát. Đây được coi là một "vật bất ly thân" của ông. Mo Lựng kể rằng, mỗi thầy mo đều có riêng cho mình một chiếc túi phép, nhưng không phải túi nào cũng thiêng và phát huy tác dụng khi đi làm lễ cho các gia đình. May mắn, mo Lựng được thừa hưởng một túi phép cổ do cha ông để lại.
Nhờ chiếc túi gia truyền này mà mo Lựng mới thêm phần "cao tay" và được những người dân ở quanh xứ Mường Bi này tín nhiệm, có bất cứ việc gì là đều tìm đến nhờ cậy. Theo mo Lựng, chiếc túi "phép" của thầy đã được lưu truyền 7 đời, từ thời cha ông khởi nghiệp đến giờ, chiếc túi này đã được dùng cho không biết bao nhiêu lần đi mo, chữa khỏi bệnh cho rất nhiều người đau ốm, mắc bệnh kỳ quái. Ngoài mo Lựng ra, rất ít người được nhìn thấy chứ chưa nói đến được sờ tận tay những "bảo vật" gia truyền này. Ngay đến cả những người có việc đến mời thầy về, khi làm phép không ai được phép bén mảng tới gần, nên cũng không biết bên trong túi có những gì.
Tò mò, PV cố gắng thuyết phục mo Lựng để một lần được chứng kiến tận mắt túi "phép" của thầy, cùng với việc ngay từ lần đầu tiên gặp thầy, giữa mo Lựng và PV có một chút gì đó như là "căn duyên" với nhau, nên ông cũng mở lòng, chịu phá lệ, mở túi "phép" để cho tôi xem bảo bối gia truyền. Khi mo Lựng chầm chậm đổ túi phép ra, tôi hết sức ngạc nhiên vì trong đó không phải là những lá bùa phép như những gì người ta đồn thổi mà là rất nhiều thứ cổ vật độc đáo. Từ những viên đá thạch anh trắng, đá hình chân răng, sừng sơn dương, nanh lợn lòi, nanh sói... đã hóa thạch đến lưỡi rìu xéo bằng đồng thau có pha vàng. Đặc biệt trong đó có bộ răng hàm tinh tinh hóa thạch là vật thiêng, hiếm ai có được.
Mo Lựng cho biết: "Túi phép thường dùng để giúp người hay đau ốm được khỏe mạnh. Mỗi vật trong túi phép tượng trưng cho một mệnh hợp thành túi khoát. Khi đi làm lễ, các đồ trong túi được đổ ra một chậu nước sạch hoặc ngâm vào rượu sau đó bôi lên đầu người bệnh để lấy vía, phần còn lại đổ lên phía trên đầu giường nơi người bệnh nằm". Những thứ cổ vật này đều hiếm có và rất có giá trị, do cha ông trong quá trình làm nghề thầy mo, nhờ cơ duyên mới có được.
Mo Lựng khoe, có lần được mời đi tham dự lễ hội văn hóa các dân tộc, khi các nhà nghiên cứu lịch sử nhìn thấy cổ vật bên trong túi "phép" của ông đã trầm trồ kinh ngạc và đánh giá những cố vật đó có từ thời Đông Sơn, cách đây đến 2.000 năm trước. Cũng chính vì sở hữu chiếc túi “thần kỳ" này cùng với việc thuộc lòng sử thi “Đẻ đất đẻ nước”, nên mo Lựng được mời đi rất nhiều các sự kiện về phong tục, văn hóa người Mường và các dân tộc thiểu số. Mới đây, ông còn được đoàn nghiên cứu người Ba Lan mời đi nước ngoài để tìm hiểu về nghi lễ mo độc đáo của người Mường mà hiếm nơi nào trên thế giới có được.
