Trao đổi với chúng tôi về vấn đề này, ông Trần Kim Phàn, Chi cục trưởng Chi cục Thủy lợi tỉnh cho biết, hiện nay trên địa bàn có 514 hồ chứa thủy lợi lớn nhỏ, trong đó có 33 hồ lớn, còn lại là 481 đập vừa, nhỏ. Các hồ chứa thủy lợi này phục vụ tưới cho khoảng 15.000 đến 16.000 ha lúa trên địa bàn. Qua kiểm tra 33 hồ đập lớn, trong đó hai đập có dung tích hồ hơn 3 triệu m3 và 31 đập có dung tích nhỏ hơn 3 triệu m3 nhưng có chiều cao từ 15 mét trở lên thì có 9 công trình hư hỏng nặng cần được sửa chữa để bảo đảm an toàn. Cò lại, trong số 481 đập vừa, nhỏ thì có 17 công trình hồ chứa đang thi công, sửa chữa và 65 công trình bị hư hỏng nặng cần được tiếp tục sửa chữa nâng cấp để bảo đảm an toàn.
Cũng theo ông Trần Kim Phàn, qua kiểm tra của các cơ quan chức năng đối với các công trình thủy lợi trên địa bàn cho thấy, nhiều công trình bị hư hỏng như thân đập thấm nhiều vị trí, cống điều tiết hư hỏng gây thấm chảy lớn qua mang cống; đập đất thấm lớn dọc theo thân đập, đá lát mái thương lưu bị tụt; rò rỉ dưới hạ lưu đập, cống hư hỏng hoàn toàn không điều tiết được, đường tràn bị hư hỏng, tràn đất, mặt đập lún, thân đập bị xói mòn, sạt trượt, thân đập bị nứt, cống tắc, hạ lưu bị xói mòn làm biến dạng công trình, hệ thống máy điều tiết bị xuống cấp nghiêm trọng, nứt tường, nước thấm hai bên tường, tràn xả, lòng hồ bị bồi lấp, sập cống, đầu cống tưới dưới đập bị rò rỉ nên không tích được nước, nhà trạm bị hư hỏng, thấm dột, ống bơm bị han rỉ, thủng, động cơ bị cháy chập...
Đặc biệt. qua kết quả kiểm tra đánh giá an toàn thông qua số liệu quan trắc thì hiện nay tất cả các hồ đập thủy lợi trên địa bàn tỉnh đều không có hồ sơ quan trắc công trình và ghi chép số liệu quan trắc đầy đủ theo quy định, không có lắp đặt thiết bị quan trắc. Bên cạnh đó, theo quy định, các đập thủy lợi có dung tích chứa dưới mười triệu m3 định kỳ bảy năm chủ đập phải tổ chức tính toán lại dòng chảy lũ đến hồ chứa; kiểm tra khả năng xả lũ của hồ chứa theo tiêu chuẩn thiết kế đập hiện hành, trên cơ sở cập nhật tài liệu quan trắc khí tượng thủy văn và các thay đổi về địa hình, địa mạo, độ che phủ của thảm thực vật trên lưu vực hồ chứa, lập hồ sơ báo cáo trình cơ quan quản lý Nhà nước có thẩm quyền xem xét, phê duyệt. Hiện nay, trên địa bàn tỉnh, trừ hồ thủy điện Hòa Bình còn lại 100% các hồ chứa đều không có tràn điều tiết mà đều là hồ có tràn chảy tự do không có cửa van. Do đó, đối với các hồ chứa trên các đơn vị quản lý tự lập quy trình vận hành, điều tiết nước để phục vụ tưới là chính, không có điều tiết cắt lũ. Nhưng hiện nay, các đập thủy lợi trên địa bàn tỉnh do chủ đập chưa bố trí được nguồn kinh phí nên đều chưa thực hiện kiểm định an toàn đập.
Ông Bùi Văn Bình, Chủ tịch UBND xã Bắc Phong huyện Cao Phong cho biết, hồ Lầy nằm trên địa bàn xóm Má 2, xã Bắc Phong, với dung tích thiết kế là 8 vạn m3, phục vụ tưới cho hơn 50 ha đất sản xuất nông nghiệp của xã. Tuy nhiên, do được xây dựng từ những năm 1976-1977 nên hiện nay hồ Lầy đang bị xuống cấp. Tại thân đập có hiện tượng thẩm thấu nước, hỏng cống điều tiết. Sự cố nước rò rỉ, chảy to, không giữ được nước khiến hồ thiếu nước, ảnh hưởng lớn công tác tưới tiêu phục vụ sản xuất nông nghiệp của bà con. Đặc biệt, nhiều nguy cơ rủi ro có thể xảy ra nếu thân đập không được khắc phục kịp thời.
Với thiết kế trữ nước của hồ De xã Nam Phong huyện Cao Phong là hơn 3.000 m3, phục vụ tưới cho hơn 40 ha lúa của ba xóm trên địa bàn. Nhưng sau 12 năm đưa vào khai thác và sử dụng, đến nay hồ trữ nước này đã bị xuống cấp, bộc lộ nhiều bất cập, ảnh hưởng trực tiếp đến sản xuất và đời sống của bà con nhân dân, nhất là vào mùa mưa bão. Theo các hộ dân nơi đây mỗi mùa mưa bão, hàng chục gia đình sống cạnh hồ luôn nơm nớp trong lo sợ. Hiện nay, sau mỗi trận mưa lớn, nước trong hồ De không trữ được là bao do một phần lớn lượng nước bị thẩm thấu qua những mạch ngang tuyến thân đập dài khoảng 70 mét. Hơn nữa, mặt kè của hồ được ra cố bằng những viên đá hộc nhưng ít có sự gắn kết nên mục đích tích trữ và điều tiết nước của hồ không phát huy được hiệu quả như thiết kế ban đầu. Chúng tôi được biết, khu vực cống xả đáy của hồ De có khá nhiều mạch nước tự chảy. Do vậy đã trở thành điều kiện tốt để những rãnh nước tự phát xuất hiện ngày một nhiều bởi nhu cầu tưới tiêu cho sản xuất nông nghiệp của nhân dân.
Có thể nói, nguy cơ tiềm ẩn từ công trình hồ De đối với đời sống nhân dân nơi đây đã khá rõ nhưng phương án tu bổ, nâng cấp, sửa chữa công trình này nhiều năm nay cũng còn hạn chế, chưa triệt để khắc phục thẩm thấu. Vì vậy, công trình vẫn trong tình trạng xuống cấp, rò rỉ dưới hạ lưu đập, cống bị hư hỏng hoàn toàn không điều tiết được, đường tràn bị hư hỏng. Việc hồ De bị xuống cấp, việc tu bổ, sửa chữa vẫn chưa triệt để thì những gia đình sống quanh đây còn phải sống với nguy hiểm thêm một thời gian nữa, gây tâm lý hoang mang. Vì vậy, người dân nơi đây vẫn đang chờ phương án xử lý triệt để từ các cơ quan chức năng để thể yên tâm sản xuất và sinh sống.
Điều đáng nói là các công trình hồ chứa trên địa bàn tỉnh đều được xây dựng từ những năm 1960 đến 1990 với nguồn kinh phí đầu tư từ ngân sách Nhà nước. Ngoài các công trình mới được đầu tư sửa chữa nâng cấp, các công trình còn lại đều đã quá thời hạn kiểm định nên số lượng công trình đập cần kiểm định chất lượng an toàn nhiều dẫn đến cần nguồn kinh phí rất lớn để thực hiện kiểm định. Hơn nữa, các chủ đập chưa thực hiện đầy đủ các quy định của pháp luật trong công tác quản lý an toàn hồ đập như chưa thực hiện đăng ký an toàn đập; lập phương án phòng, chống lũ cho vùng hạ du; phương án bảo vệ đập; phương án phòng, chống lụt bão cho công trình đầu mối; kiểm định an toàn đập; chưa cắm mốc giới xác định hành lang bảo vệ hồ đập; chưa có kinh phí để thực hiện kiểm định an toàn đập...Bên cạnh đó cũng còn thiếu cán bộ có trình độ chuyên môn thủy lợi để quản lý khai thác công trình; thiếu kinh phí để duy tu sửa chữa thường xuyên nên dẫn đến các công trình xuống cấp nghiêm trọng; việc mở các lớp tập huấn nâng cao năng lực quản lý, tập huấn kỹ thuật cho đội ngũ cán bộ vận hành ở cơ sở còn gặp khó khăn; tình trạng xâm phạm hành lang bảo vệ công trình còn nhiều; thiếu chế tài xử phạt dẫn đến việc thiếu trách nhiệm của chủ đập trong công tác quản lý, khai thác công trình. Cũng theo ông Trần Kim Phàn nguyên nhân nữa dẫn đến việc các hồ chứa nước trên địa bàn bị xuống cấp là do ảnh hưởng của thời tiết, phong hóa vật chất, vật liệu xây dựng, tác động của con người, động vật. Bên cạnh đó là việc thiếu kinh phí để duy tuy, bảo dưỡng thường xuyên...
Để khắc phục tình trạng này, UBND tỉnh Hòa Bình đã chỉ đạo Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn xây dựng kế hoạch kiểm định an toàn đập đối với các công trình có dung tích từ 500.000 m3 hoặc đập cao từ 12 mét trở lên với tổng kinh phí cho công tác kiểm định an toàn đập dự kiến là 5.180 triệu đồng. Trong đó, giai đoạn 2013-2015 là 16 công trình, chi phí kiểm định 1.400 triệu đồng, giai đoạn 2015-2020 với 46 công trình, chi phí kiểm định là 3.780 triệu đồng. Đồng thời, đề nghị các bộ, ngành Trung ương hoàn thiện cơ chế, chính sách về quản lý, khai thác công trình theo hướng có sự tham gia của người hưởng lợi; cần có quy định rõ hơn trách nhiệm của chính quyền cấp huyện, xã trong việc quản lý và khai thác công trình; tăng cường đào tạo nâng cao nhiệm vụ chuyên môn, nhiệm vụ cho lực lượng quản lý khai thác công trình.
